Lanterfanten.

Chronos-Kairos en Eon.

De oude Grieken hadden twee verschillende woorden voor het begrip tijd: 'chronos' en 'kairos'. Chronos verwijst naar tijd zoals we die meten met de klok; tikkende, kwantitatieve tijd die je vertelt hoe laat het is. Maar daar houdt de tijd niet op. Kairos is wat veel filosofen en mystici ‘diepe tijd’ zouden noemen. Dit is de tijd waar we het over hebben als de wereld even stil lijkt te staan. Het is een kwalitatieve tijd waarin je de mogelijkheid hebt om vooruit te gaan in het heden, ongebonden door een bewegende klok of kalender. Het zijn de momenten van besef, geluk en het gevoel dat alles op z'n plaats valt.

Chronos, Kairos en Eon

Tijd is iets wonderlijks. Het neemt een prominente plaats in in ons leven. Vaak hebben we er te weinig van. Vliegt de tijd voorbij. Behalve wanneer we in een eindeloze rij staan te wachten. Dan lijkt de tijd voorbij te kruipen. En dan de tijd die verdwijnt omdat we helemaal opgaan in waar we mee bezig zijn. Tijdloosheid die we soms ervaren.

Het zijn verschillende vormen van de beleving van tijd: Chronos, Kairos en Eon. Drie Griekse goden die ieder een andere benadering van tijd representeren.

Goed omgaan met tijd is een van de aspecten om de rust in jezelf te vinden. Alles in ons universum is continue in beweging, verandert. En tijd verplaatst zich ook. We hebben genoeg tijd en gelijk weten we niet hoeveel tijd we nodig hebben. Laat staan hoeveel tijd we hebben. Het enige wat we weten is dat alles in beweging is. Ook de tijd. Alles stroomt. Panta rhei. De enige constante is verandering.

We weten het. En toch is tijd belangrijk voor ons. En dan vooral de tijd op de klok. Chronos. De lineaire tijd. De tijd waar we dagelijks het meest mee te maken hebben. Chronos bewaakt continuïteit van opeenvolgende tijd. We gebruiken het om met elkaar af te spreken, om dingen te doen, te plannen en organiseren. Het helpt ons om dingen voor elkaar te krijgen. En het liefst als een vriend, niet als een opjager die onrust creëert. We willen zelf in controle zijn, niet dat ‘de tijd’ ons leven beheerst, dat we niet genoeg (kunnen) doen of niet genoeg tijd hebben. We willen met een goed gevoel terugkijken.

Gelukkig hebben we ook Kairos. Dat is de tijd in het moment, hier en nu. Zo bezien is deze vorm van tijd een aaneenschakeling van gelegenheden en ogenblikken. Genieten, de dag plukken in het moment. Kairos heeft daardoor ook iets speels en lichts in zich. Open staan voor het moment, kiezen vanuit je hart wat nodig is om te doen. Wat dan het juiste momentum heeft. Dat creëert een gevoel van gemak, moeiteloosheid en flow. Je krijg ingevingen en ineens meer voor elkaar. Er komen mooie mogelijkheden en kansen op je pad die gewoon voor het grijpen liggen. Het lijkt op die momenten of je bent verbonden met het grotere geheel, met de kosmos.

Door rust te nemen, te lanterfanten, verstillen (witruimte creëren in je agenda :)) kun je zo’n Kairos-moment inbouwen op de tijdlijn van Chronos. In die momenten van rust, kun je een gevoel van geluk en flow ervaren. Dat alles in balans is en precies goed is zoals het is. En op die momenten van reflectie en bezinning raak je Eon aan.

De eeuwige tijd, Eon. Expansie van de tijd, tijdloos. Door je te verbinden met de kosmos, het universum, het grotere geheel waar we deel van uit maken realiseer je je misschien wel dat ons leven, dit moment, hier en nu maar een fractie uitmaakt van dat alles. Het universum is zonder grenzen zo groot. De grootsheid van de kosmos helpt ons om te relativeren en dingen los te laten die niet langer dienen. Het geeft lucht en ruimte om dat te doen wat jij te doen hebt. En dat is van een niet te onderschatten groot belang. Want we maken allemaal onderdeel uit van het grotere geheel. En wat jij doet, doet ertoe. Het is een lichtpuntje in de eeuwigheid.

Onze relatie met tijd is vluchtig. Licht. Luchtig. Steeds weer een balans vinden tussen tijd en tijdloosheid. Als een dans in het universum tussen lineaire tijd en dit moment, tussen het eindige en en het eeuwige.

Bron: Joke Hermsen

Rust en aandacht zijn belangrijke voorwaarden voor creativiteit en helder nadenken, betoogde Joke J. Hermsen in Stil de tijd. Maar hoe komen we na de rust weer in beweging? In Kairos houdt Hermsen een hartstochtelijk pleidooi voor een andere, meer bevlogen tijd. We kennen Chronos als de lineaire, meetbare tijd, maar we zijn Kairos als ‘de god van het geschikte ogenblik’ vergeten. Toch kan juist deze tijdervaring ons onverwachte kansen en inzichten bieden. Hermsen vindt Kairos terug in het werk van o.a. Nietzsche, Arendt, Bloch, Benjamin en Heidegger, en verbindt deze aan begrippen als enthousiasme, inspiratie, empathie en bezieling.

Deze essays over filosofie, kunst, cultuur en onderwijs ontvouwen nieuwe manieren van hoopvol denken, die ons kunnen inspireren een uitweg uit de crisis te vinden en veranderingen op gang te brengen.

Eens even niks. Het is tijd voor een beetje Kairos

'Geen minuut te verliezen' lijkt het credo van de 21e eeuw. De eeuw waarin mensen tijd en geld een dominante rol hebben toegekend. We hebben ze onder de uitdrukking 'tijd is geld' zelfs onlosmakelijk met elkaar verbonden. In onze zoektocht naar meer geld en meer welvaart vergeten we soms even om letterlijk stil te staan. Terwijl de gevolgen daarvan juist een averechts effect hebben op die welvaart. En op ons welzijn.

Het is voor velen een strikte meeteenheid geworden die altijd geoptimaliseerd dient te worden. Hoewel kloktijd van origine slechts een praktische en kunstmatige afspraak is, zijn de wijzers van de klok tegenwoordig behoorlijk dominant aanwezig in onze levens. Wie herkent zich niet in rennen om de tijd bij te houden en het mechanisch afvinken van lijstjes? Het optimaliseren van efficiëntie heeft ons tot robotachtige wezens gemaakt. Ho, stop. Het is tijd voor een beetje Kairos.

Kairos en Chronos

Kairos en Chronos zijn twee figuren uit de Griekse mythologie. Ze staan voor de twee gezichten van de tijd. Chronos staat voor de lineaire, meetbare tijd. De kloktijd zoals we die in de westerse wereld maar al te goed kennen. De tijd waarin we doel- en resultaatgericht te werk gaan. De tijd waarvan we er altijd te weinig lijken te hebben. Kairos staat voor de innerlijke tijdsbeleving. Ingrediënten voor die beleving van tijd zijn aandacht, rust en concentratie. In het boek 'Kairos', van schrijfster en filosofe Joke Hermsen, lees je meer over deze goddelijke wezens.

Hoewel we Chronos nodig hebben om onze samenleving in te richten, bijvoorbeeld om afspraken te maken, is ook Kairos onmisbaar. Omdat we goede ideeën en verhelderende inzichten vooral krijgen wanneer we dagdromen, of de 'tijd uit het oog verliezen'. Of omdat we het simpelweg nodig hebben om soms even uit te staan. Als we de kloktijd vergeten komen we in een 'innerlijke tijd' terecht. Een ander tijdsbesef waarin er zonder dat je het doorhebt plotseling uren zijn verstreken. Ruimte en aandacht voor het volledige moment zijn tegenwoordig schaars, we vervelen ons bijna niet meer en lege momenten zijn zo opgevuld met tv, social media of games. Wat doet dat met ons brein?

In de tang van de tijd.

Daar hebben verschillende mensen een antwoord op. Zo stelt Joke Hermsen (ze schreef naast Kairos ook 'Stil de tijd') dat de kloktijd ons zo in de tang heeft en dat het verwaarlozen van onze innerlijke tijd ons tot gemechaniseerde mensen zonder ziel maakt. Franse filosoof Bergson zei begin twintigste eeuw iets vergelijkbaars: "Als de mens zich laat terugbrengen tot een wezen dat zich enkel tot de kloktijd verhoudt, verliest hij de band met zijn innerlijke tijd en alles wat daarmee samenhangt." Bijvoorbeeld onze innerlijke waarden. Over 'wat vinden we belangrijk in het leven' nadenken hebben we geen tijd meer. Pas in stilte kom je daar aan toe.

Ook Alan Lightman, hoogleraar menswetenschappen aan het Massachussetts Institute of Technology, pleit voor meer nutteloos rondhangen. In zijn boek 'In Praise of Wasting Time' beschrijft hij dat te weinig niksen schade levert op ons vermogen om na te denken en te fantaseren. Wereldwijde studies laten zien dat de grotere tijdsdruk van de laatste jaren leidt tot minder tijd voor creatieve gedachten en minder psychologische ruimte. The Creativity Crisis, een onderzoek van Amerikaans hoogleraar Kyung Hee Kim, laat zien dat in de VS creativiteit meetbaar is afgenomen sinds de jaren negentig. Parallel aan de opkomst van internet. Dat leidt tot meer onrust, angstgevoelens, depressies en burn-outs.

"Als je afstand neemt, verdwijnt de irrelevante informatie en dan opeens ontstaat ruimte voor verbindingen tussen de relevante stukjes kennis"

Waarom we zoveel minder creatief zijn geworden? Omdat we daarvoor rust en ruimte nodig hebben. Kairos. Om creatief te kunnen zijn moeten tal van nieuwe verbindingen worden gelegd tussen delen van het geheugen, aldus Carsten de Dreu, hoogleraar psychologie op de Universiteit van Amsterdam. Die verbindingen ontstaan spontaan en vooral als we tot rust komen. Daarom krijg je dat briljante idee vaak als je onder de douche staat of de hond uitlaat. Dreu: "Na een dag hard denken, zit je brein overvol en zie je geen heldere oplossing meer. Als je afstand neemt, verdwijnt de irrelevante informatie en dan opeens ontstaat ruimte voor verbindingen tussen de relevante stukjes kennis." Maar er is wel sprake van 'incubatietijd', wat inhoudt dat het goede idee al ergens in het hoofd zat, maar dat het er eerder niet uitkwam.

Altijd aanstaan kost ons brein veel energie. De tijd die we opofferen om dat te doen gaat ten koste van de tijd die ons brein nodig heeft om te herstellen, stelt gezondheidspsychologie Ulrika Léons Becksén in het FD. Dat we bijna niet meer weten hoe het is om te ontfocussen heeft gevolgen voor onze psychische gezondheid. Uit een onderzoek van Zorg van Zaak, een onderdeel van het bedrijf waarvan ze directeur is, bleek dat onder werkenden tussen de 18 en 66 jaar, 63 procent van de werknemers meerdere keren per maand grote moeite heeft zich te concentreren op het werk. Meer dan de helft stelde meerdere keren per maand lusteloos thuis te komen na een dag werken.

Het altijd maar haasten zorgt ervoor dat veel mensen robotachtig gedrag zijn gaan vertonen. Zo is in Singapore de gemiddelde loopsnelheid sinds midden jaren negentig met dertig procent toegenomen.

Stop de tijd met niksen

Het wemelt van de buitenlandse concepten die ons leven aangenaam of betekenisvol maken. Zo kennen we het Deense hygge, lagom uit Zweden en waaide ikigai over uit Japan. In de VS kennen ze naast deze termen ook niksen, dat bekendstaat als de 'Dutch lifestyle concept of doing nothing'. Frappant is dat dit concept, dat vergelijkbaar is met het Italiaanse dolce far niente, haaks staat op het Nederlandse Calvinisme, dat in het teken staat van hard werken, soberheid, ingetogenheid en rechtlijnigheid. Niks even 'niksen' dus. Wij Nederlanders zijn liever nog productiever en efficiënter dan dat we even een pauze nemen van de tijd. Bewust niks doen, anders dan de Amerikanen beweren, zit niet in ons systeem. En dus voelt het onnatuurlijk.

Hoe anders kan dat zijn als je inziet dat bewust niks doen niet lui is maar een onderdeel van ons bestaan en een belangrijke levensvaardigheid? Nietsdoen is niet iets dat je moet bewaren voor de vakantie of het weekend, maar moet ingebouwd worden in ons leven en in onze werkcyclus.

Marije Remmelink